ساباط ها به گونه ای استقرار پیدا کرده اند تا انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار گیرد.
حتما شماهم هر وقت از کوچه و پس کوچه های بافت های قدیمی شهرهایی چون یزد، کرمان، خوزستان و... عبور کردید برایتان این پرسش بوده که بسیاری از این کوچه ها چرا مسقف هستند، در واقع به این کوچه های مسقف ساباط (سابات) گفته می شود.
ساباط در زبان فارسی دارای ریشه ای کهن است. بخش اول آن «سا» به معنای آسایش و بخش دوم آن «باط» نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است که این نوع معماری خاص مناطق آب و هوای گرمسیر و کویری است تا با انداختن سایه و ایجاد مسیری خنک برای رهگذران، آنها را از شدت تابش نور خورشید و گرما در این معابر محافظت کند. ساباط ها از لحاظ نوع سقف به دو گونه تقسیم می شوند؛ یک گونه آن دارای سقف مسطح بوده و از تیرهای چوبی و حصیر برای نگهداری وزن و سقف آن استفاده می شود و نوع دیگر ساباط هایی است که دارای طاق هستند. این ساباط ها با توجه به مسائل استاتیکی بخوبی می توانستند وزن سقف را هرقدر هم سنگین بود به ستون ها، دیوارها و سپس به زمین منتقل کنند. روش آجرچینی این سقف ها اغلب به صورت رومی انجام می شده است.
ساباط ها به گونه ای استقرار پیدا کرده اند تا انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار گیرد. در خیلی از این ساباط ها ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است. این سازه به دلیل نیمه پوشیده بودن در تابستان به پدید آمدن کوران هوا منجر می شده است که هوای درون ساباط را از بیرون آن خنک تر می کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان به گرم تر شدن هوای درون ساباط از بیرون آن می انجامد. ساباط ها همچنین مایه یکپارچگی و استواری خانه های کنارشان هستند و به آنها در پایداری در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می کنند.
ساباط وسیله ای در تقابل با وزش بادهای موسمی نیز هست. معمولاپشت بام ساباط ها مورد استفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که بعضی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر می شده است. در برخی از کوچه های بن بست نیز ساباط اجرا می شود که در قسمت ورودی آن دری محکم تعبیه می شده است. این گونه از فضاها «دربند» نامیده می شود که در مجموع در افزایش امنیت ساکنان کوچه مناسب بوده است. نگاهی به ساباط ها نشان می دهد که معماری در گذشته تا چه حد بر اساس توجه به نیاز و آسایش مردم صورت می گرفته است، اما متاسفانه در معماری های جدید کمتر به این نکات ارزشمند توجه می شود و به نظر می رسد استفاده از این نوع معماری در شهرهای کویری به مرور در حال فراموش شدن است.
